محصولات و گیاهان تراریخته (تغییر یافته ژنتیکی) از آن دسته از موضوعات چالش برانگیزی است که همواره به دلیل مسائل مختلف از جمله زیست محیطی، اقتصادی و سلامت، موافقان و مخالفان زیادی دارد. به گفتۀ موافقان مشکل تامین غذا چه از لحاظ کمیت و چه از لحاظ کیفیت در آینده با وجود چنین فناوری‌ای برطرف خواهد شد. در صورتی که مخالفان آن با ارائه دلایل خود معتقدند بدون نیاز به چنین فناوری جدیدی در زمینه اصلاح گیاهان، با اتکا به روش های بومی و ترکیب آن با علوم روز و فراهم کردن بستر لازم برای توسعۀ کشاورزی پایدار می‌توان چالش تولید مواد غذایی در آینده را حل کرد.سازمان سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، فائو، سعی می‌کند نه طرف مخالفان را بگیرد نه طرف موافقان را. این سازمان با اینکه قبول دارد که " این محصولات باعث افزایش تولید، تنوع و کیفیت محصولات غذایی و کاهش هزینه تولید و تخریب محیط زیست" می‌شود اما در همان حال به گزینه‌هایی مثل کشاورزی بوم شناختی و کشاورزی هوشمند اقلیم محور هم به عنوان گزینه‌هایی که باید مورد توجه قرار بگیرند اشاره می‌کند.

تراریخته چیست؟

به زبان ساده واژه “تراریخته” ریشه در دست‌کاری ژنتیک محصولات مصرفی اعم از پوشاک و تغذیه دارد. در واقع محصولاتی که ساختار ژنتیکی آن ‌ها از طریق مهندسی ژنتیک تغییر یافته و یک خصوصیت ویژه در محصول ایجاد یا یک خصوصیت از آن حذف شده باشد که این تغییر هرگز در طبیعت نتواند رخ دهد را، تراریخته گویند.
گیاه تراریخته به گیاهی گفته می‌شود که یک یا چند ژن محدود را از گونه‌های دیگری به جز خزانه ژنتیکی آن گیاه از طریق روش‌های مدرن ژنتیک مولکولی و مهندسی ژنتیک دریافت کرده باشد. هدف از این کار، بهبود مقاومت گیاه نسبت به برخی از آفات یا بیماری‌های گیاهی (تنش‌های زیستی)، افزایش تحمل تنش‌های غیر زنده نظیر شوری و کم‌آبی، بهبود کیفیت و بازار پسندی محصول، افزایش تولید و عملکرد گیاه، افزایش بهره‌وری در کشاورزی و در نهایت، افزایش سطح سلامت جامعه از طریق کاهش مصرف انواع سموم و کودهای شیمیایی است.

مزایای گفته شده برای محصولات تراریخته :

 با دستکاری ژنتیکی می‌توان:

• گیاهان تراریخته به‌وجود آورد که به بیماری‌ها، آفت‌ها و حشرات، مقاوم هستند.
• تولید را در واحد سطح افزایش داده و بخشی مهمی از کمبود جهانی به مواد غذایی را رفع خواهد کرد.
• گیاهان خوراکی را به سمومی که برای دفع علف هرز استفاده می‌شوند مقاوم کرد.
• مواد غذایی مانند غلات، ذرت، سویا و غیره باعث می‌شود که بتوان با هزینه، نیروی کار، آبیاری، زهکشی و سموم کمتر، مقادیر بیشتری مواد غذایی تولید شود و با مشکل کمبود غذا در جهان مبارزه کرد.
• گیاهان را در شرایط نامساعد محیطی (خشک‌سالی، سرما و سیل) و همچنین زمین‌هایی که چندان برای کشاورزی مناسب نیستند (شوره زارها) پرورش داد.
• مواد غذایی را با بیشترین مقدار مواد مغذی مانند انواع اسید آمینه، پروتئین و ویتامین‌های ضروری تولید کرد تا به بهبود سلامت کمک کند.
• مواد حساسیت‌زا را در مواد غذایی گیاهی یا حیوانی کاهش داد.
• زمان بهره‌وری و تازه ماندن مواد غذایی را افزایش داد.به ساخت واکسن بیماری‌ها (مانند وبا و حتی ایدز) امیدوار بود.

از مشکلات تراریخته می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بسیاری از دستکاری‌های ژنتیکی به دلایلی مانند تأثیر متقابل ژن جدید و ژن‌های میزبان می‌تواند به تغییرات پیش‌بینی نشده منجر شوند.
• نتیجه بسیاری از تغییرات ژنتیکی نامحسوس در طولانی مدت آشکار می‌شوند. بررسی علمی تغییرات ژنتیک در کوتاه مدت تقریباً ناممکن است. به همین دلیل پژوهش و آزمایشی دربارهٔ بسیاری از بیماری‌های متابولیک، سرطانی و ایمنی بسیار سخت است.
• ژن‌های تغییر یافته می‌توانند به روش‌های گوناگون با ژن‌های دیگر گیاهان، میکروب‌ها و جانوران آمیخته شوند.
• بیشتر پژوهش‌ها دربارهٔ محصولات تراریخته روی سلول یا حیوان آزمایشگاهی انجام می‌شود و بررسی عوارض مصرف آن در انسان بسیار محدود یا مشکل است. در اغلب این مطالعات نمی‌توان مطمئن بود که باید به دنبال چه عوارضی گشت.

سرمایه‌گذاری در چنین پژوهش‌هایی می‌تواند جهت‌دار بوده یا نتایج آن‌ها زیر فشارهای غیر علمی بازبینی شوند. به دلیل پتانسیل سیاسی چنین تحقیقاتی پژوهشگران نهادهای پیشرو و معتبر که کمتر نیاز به کمک مالی منابع صنعتی دارند علاقه‌ای به فعالیت در این زمینه نشان نمی‌دهند.
دولتمردان کشورهای مختلف بر اساس دیدگاه­ها، قابلیت و توان مدیریت خوداتکا و پایدار، سیاست­های متفاوتی در بهره­برداری و استفاده از این فناوری در پیش گرفته­اند. بعضی از کشورهای پیشرفته با رعایت استاندارهای قوی تنها به کار تحقیقاتی پرداخته و خصوصاً با به‌کارگیری اصل احتیاط در تولید، رهاسازی و مصرف محصولات غذایی و کشاورزی، محدودیت شدیدی قائل هستند و سلامت جامعه و محیط خود را بر منفعت اقتصادی چند شرکت بزرگ تولید کننده ترجیح می‌دهند و تا روشن شدن حقایق بیشتر در خصوص این تکنولوژی فرصت قانونی به منظور کشت، تجاری‌سازی و یا مصرف ایجاد می ­نمایند. اکثر این کشورها جزو کشورهای پیشرفته هستند که در تحقیق و توسعه آزمایشگاهی این فناوری سرآمد بوده، ولی در مصرف و کشت این محصولات به شدت احتیاط کرده و یا آن را ممنوع کرده­اند.

در سطح دوم کشورهایی هستند که تولید تجاری را جایز می­دانند. در این بین برخی این محصولات را با برچسب تراریخته به بازار ارائه می­دهند و برخی نیز به علت جلوگیری از جنبه روانی به هر شکلی از برچسب زدن ممانعت می­کنند. عمدتاً این کشورها با رویکرد اقتصادی و تحت حمایت مافیای پیچیده کمپانی­های غذا، دارو و محصولات کشاورزی هستند، ضمن اینکه این کمپانی­ها با اتصال خود به حاکمیت و نفوذ در دولت یا سازمان­های دولتی تصمیم گیرنده، از حمایت­های آن‌ها در دور زدن و لغو قوانین بازدارنده و ... بهره­مند می­شوند.

دسته سوم به‌علت نداشتن قانون لازم و باز بودن بازار مصرف یا زیرساخت­ها و نیازمندی­های اولیه برای تشخیص، ارزیابی و ...، ناچار به استفاده از این محصولات هستند.

38 کشور جهان به صورت رسمی کشت این نوع بذرها را ممنوع کرده اند و 28 کشور عملا بذرهای تراریخته کشت می کنند (که بخش عمده این کشورها زیر 500 هزار هکتار از این بذرها کشت می کنند). تصویر ترسیم شده از سوی صنعت بیوتکنولوژی و دولت آمریکا نشان می دهد که اکثر کشورهای جهان، کشت بذر محصولات تراریخته را اقدامی کاملا اشتباه تلقی می کنند.
فهرست کشورهایی که رسماً کشت تراریخته‌ها را ممنوع کردند به شرح زیر است:
قاره آفریقا: الجزایر (از سال 2000)، ماداگاسکار (از سال 2002)
قاره آسیا (4 کشور): ترکیه، قرقیزستان، بوتان، عربستان
قاره آمریکا (4 کشور): بلیز، پرو، اکوادور، ونزوئلا
قاره اروپا (28 کشور): اسکاتلند، ولز، ایرلند شمالی، آلمان، فرانسه، هلند، مالت، قبرس، یونان، بلغارستان، روسیه، صربستان، کرواسی، ایتالیا، دانمارک، مجارستان، مولداوی، لاتویا، لیتوانی، اتریش، لهستان، اسلونی، آذربایجان، بوسنی و هرزگوئین، لوکزامبورگ، اوکراین، نروژ، سوئیس

حال تکلیف ما چیست؟ تراریخته خوب است یا بد؟ بخوریم یا نخوریم؟ بکاریم یا نکاریم؟

پاسخ قطعی برای این سوال فعلا وجود ندارد، هر شهروند آگاه خود باید تصمیم بگیرد در این رابطه که این محصولات برای مردم ضرر دارد یا نه؛ صدها مقاله وجود دارد که مضر بودن آن‌ها را تأیید می‌کند و در مقابل آن‌ها صدها مقاله نیز و جود دارد که عکس این را تأیید می‌کند دقیقاً مانند سرطانزا بودن سیگار که بعد از مدت‌ها ثابت شد که سیگار مضر است.
این محصولات باعث نابودی ذخایر ژنتیکی می‌شود و دوم وقتی یک حشره این محصول را می‌خورد ، کشته می‌شود، قورباغه و مار و… نیز آن‌ها را می‌خورند و آن‌ها نیز از بین می‌روند، اکنون در کانادا فاجعه‌ای برای زنبورهای عسل پیش آمده که همه آن‌ها در حال مرگ هستند
مردم حق دارند نسبت به غذایی که می‌خورند، آگاه باشند
 محصولات تراریخته 20 سال است که در دنیا استفاده می‌شود و ایران هم خواسته یا ناخواسته با توجه به شرایط وارداتی که دارد در معرض استفاده بوده و خواهد بود، بنابراین باید با این موضوع برخورد علمی و منطقی شود و مزایا و معایب آن را به مردم اطلاع داد تا آگاهانه تصمیم بگیرند و این حق مردم است که بدانند چه می‌خورند و در عین حال از تمام ظرفیت ارگانیک کشور استفاده شود و اگر مردم مطمئن باشند موادی ارگانیک است ترجیحاً (حتی با هزینه بیشتر) محصولات ارگانیک را مصرف خواهند کرد، ولی به هر صورت نباید اجازه تشویش اذهان عمومی توسط تریبون‌های غیرمتخصص داده شود.
با وجود این در حال حاضر در کشور ما طبق تصویب لایحه قانونی در مجلس شواری اسلامی در قالب قانون ملی «ایمنی زیستی» مصوب سال ۱۳۸۸، کلیه امور مربوط به تولید، رهاسازی، ‌صادرات، عرضه، فروش و استفاده از موجودات تغییر شکل یافته ژنتیکی مجاز است، اما دولت موظف است با فراهم آوردن تمهیدات و آزمایشات لازم، مشخص و اطلاع رسانی کند که چه محصولاتی تراریخته است. همچنین دولت باید تولیدکنندگان و واردکنندگان را ملزم به درج برچسب بر روی محصولات تراریخته کند. الزامی که بعضاً باعث شد بعضی از شرکت ها به علت ترس از کاهش میزان فروش محصول خود، واژه «تراریخته یا دستکاری ژنتیکی شده» را خلاف این قانون، از ترکیبات موجود محصول خود حذف کنند. فلسفه الزام درج عنوان «تراریخته» یا GMO بر روی این محصولات در خیلی از کشورهای دنیا و قانون داخلی، آن است که مصرف کننده در هنگام خرید محصول تراریخته محق است که از تراریخته بودن آن آگاه باشد و با اختیار آگاهانه خود محصول تراریخته را بخرد و مصرف کند.

سالم بمانید و شاد

گروه تولید محتوای کوشان